Αναστάσιος Κ. Καντιάνης
Δρ. Ιατρικού Δικαίου Πανεπιστημίου Göttingen
akantianis@yahoo.com
Αποτελεί κοινό τόπο ότι ιατροί, νοσηλευτές, ψυχολόγοι και άλλες επιστημονικές ειδικότητες συνεργάζονται με σκοπό την επίτευξη των στόχων της φροντίδας, που διεθνώς αποδίδεται με τον όρο palliative care. Η διεπιστημονικότητα αποτελεί συστατικό στοιχείο της palliative care. Έχει αποδειχθεί ότι η χρήση των όρων και της γλώσσας αποτελεί σημαντικό παράγοντα που επηρεάζει την επιτυχία της διεπιστημονικής προσπάθειας για ανάπτυξη της palliative care.[1] Μια επιτυχημένη διεπιστημονικότητα προϋποθέτει όμως ορολογική σαφήνεια, οι διαφορετικοί όροι δεν μπορούν να κατανοηθούν εκτός του πλαισίου, στο οποίο χρησιμοποιούνται και δεν μπορούν να μεταφερθούν άκριτα σε άλλη επιστήμη.[2] Η απαραίτητη κατανόηση των όρων προϋποθέτει αντιπαράθεση με το περιεχόμενο του όρου από την αρχή της εμφάνισής του, ακόμα κι αν η επιστημονική εξέλιξη επιτρέπει την απόδοση νέας χροιάς σε αυτόν.[3]
Στην Ελλάδα δεν υπάρχει ομοφωνία ως προς την απόδοση του όρου palliative care στην ελληνική γλώσσα. Ως απόδοση του όρου palliative care υποστηρίζεται τόσο ο όρος «παρηγορική» όσο και ο όρος «ανακουφιστική» φροντίδα. Ο δεύτερος όρος, στη βιβλιογραφία, συναντάται συχνά σε συγγραφείς της Νοσηλευτικής [4] και της Ψυχολογίας,[5] εκπρόσωποι δε των επιστημών αυτών ανήκουν στη διεπιστημονική ομάδα.
[1] G Böllig/M. Unger/P. Pani, Gibt es einen Unterschied zwischen Palliative Care und Palliativmedizin?, Ζeitschrift für Palliativmedizin 2010, σελ. 305.
[2] St. Augsberg, Der natüralistische Fehlschluß als juristische Argumentationsfigur, Archiv für Rechts- und Sozialphilosophie, 2008, σελ. 469.
[3] Ό.π.
[4] Ενδεικτικά: Ελ. Πατηράκη-Κουρμπάνη, Ανακουφιστική Φροντίδα: Φροντίδα στα Όρια της Ζωής;, Νοσηλευτική 2012, σελ. 351 επ.
[5] Ενδεικτικά: Μ. Μπούρη/Δ. Παπαδάτου, Παιδιατρική ανακουφιστική φροντίδα: απόψεις ελλήνων παιδιάτρων, Παιδιατρική 2006, σελ. 118 επ.
Παράλληλα, οι όροι «παρηγορική φροντίδα» και «παρηγορική αγωγή» αποτελούν κυρίως ιατρικούς όρους και αυτό θα αποδειχθεί από την παράθεση του ιστορικού πλαισίου της γένεσης των όρων μέχρι τη σημερινή χρήση τους.
Στη μελέτη με τίτλο «Cura palliativa»,[1] o Michael Stolberg, καθηγητής στο Iνστιτούτο Ιστορίας της Ιατρικής του Πανεπιστημίου Würzburg αναφέρει ότι η αντίληψη της αλλαγής του ιατρικού στόχου, από μια ιατρική παρέμβαση που στοχεύει στην αιτία της ασθένειας σε μια δράση που κατευθύνεται στο κυρίως σύμπτωμα και την απάλυνσή του, έχει ιστορία αιώνων και δεν είναι προϊόν του 20ου αιώνα. Ήδη ο Γαληνός στο σχολιασμό του ιπποκρατικού αφορισμού 6:38[2] διέκρινε δύο είδη αγωγής: Στην πρώτη, εφαρμόζεται κάθε μέσο για να καταστεί υγιές εκείνο το τμήμα του σώματος που υποφέρει. Στη δεύτερη, το «παρηγορεῖν τε και πραΰνειν» αποτελεί το περιεχόμενο της αγωγής.[3] Ο Γαληνός διέκρινε με ακρίβεια μεταξύ «παρηγορικών» φαρμάκων, τα οποία απάλυναν τα συμπτώματα και παράλληλα καταπολεμούσαν την ασθένεια και «πραϋνόντων» φαρμάκων, τα οποία δεν είχαν ουδεμία επίδραση στην ασθένεια και μόνον απάλυναν τα συμπτώματα.[4] Πριν το Γαληνό, ο Διοσκουρίδης απέδιδε σε ορισμένα φάρμακα «παρηγορική» δράση.[5] O όρος «παρηγορικός» καταγράφεται ως ιατρικός όρος, με αναφορές στο Ιπποκρατικό «Περί διαίτης οξέων», όπου ο όρος έχει τη σημασία «κατευναστικός», ενώ το επίρρημα «παρηγορικώς» στο Ιπποκρατικό «Περί άρθρων εμβολής» αποδίδεται «με προσοχή».[6] O Aρεταίος, ανέφερε περιπτώσεις ανιάτων ασθενειών των νεφρών και συνέστηνε να εφαρμόζεται «παρηγορική» θεραπεία.[7] Ο Αθήναιος Ναυκράτιος με αναφορά στον Όμηρο, αναφέρεται στο ζεστό νερό που χρησιμοποιείται προς το «παρηγορείσαι τας οδύνας».[8] Ο ελληνικός όρος «παρηγορικά» υπήρξε αναπόσπαστο τμήμα της ιατρικής ορολογίας: ιατρικοί συγγραφείς της ύστερης αρχαιότητας, όπως ο Ορειβάσιος, τον χρησιμοποιούσαν. Από τον 16ο αιώνα μέχρι τον
[6] Michael Stolberg, “Cura Palliativa”: Begriff und Diskussion der palliativen Krankheitsbehandlung in der vormodernen Medizin (ca. 1500-1850), σε: Medizinhistorisches Journal 42 (2007) σελ. 7 επ.
[7] Στον οποίο συμβούλευε, «..κρυπτοί καρκίνοι..μή θεραπεύειν βέλτιον…»
[8] Michael Stolberg, ό.π.
[9] Ό.π.
[10] Dioskorides, Pedanius: De materia medica libri quinque. Επιμέλεια v. Curt Sprengel (= Medicorum graecorum opera quae extant, Bd. 25), Leipzig 1829, πρβλ. Τόμος 1, 37 (Περί αγαλλόχου), παραπομπή από Michael Stolberg, ό.π.
[11] Franco Montanari, Σύγχρονο Λεξικό της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας (Επιμέλεια ελληνικής έκδοσης: Αντ. Ρεγκάκος), εκδ. Παπαδήμα, 2016, σελ. 1604.
[12] Aretaios: Aretaei Cappadocis opera omnia. Hrsg. v. Karl Gottlob Kühn (= Medicorum graecorum opera quae extant, Bd. 24), Leipzig 1828, 331 (Περί ανιάτων ασθενειών, Βιβλίο 2, Κεφ. 3), ), παραπομπή από Michael Stolberg, ό.π.
[13] Michael Stolberg, ό.π.
19ο λατινικοποιείται εν μέρει ο όρος «παρηγορικός» σε «paregorica» ή «parégorique» και ανευρίσκεται έκτοτε σε έγκριτα ιατρικά λεξικά και ιατρικές εγκυκλοπαίδειες της εποχής.[1] Παράλληλα, με την ευρύτερη αποδοχή της λατινικής γλώσσας κέρδιζε από τον 16ο αιώνα σε αποδοχή ο λατινικός όρος “palliativa”, “palliatio” και “palliare”,[2] μέχρι του σημείου όπου επεκράτησε.
Στη σύγχρονη χρήση, ο όρος παρηγορική θεραπεία/αγωγή/φροντίδα εμφανίζεται σε έγκυρα λεξικά της νέας ελληνικής[3] ως ιατρικός όρος με σαφές και ακριβές περιεχόμενο, που ακολουθεί το ιστορικό περιεχόμενο του όρου και αποδίδει την ενεργητική παρέμβαση με κατάλληλα μέσα ιατρικής, νοσηλευτικής, ψυχολογικής φροντίδας, προς το σκοπό ελέγχου των επώδυνων συμπτωμάτων, τη θεραπεία του πόνου και την βελτίωση της ποιότητας ζωής των ασθενών.
Στη μεγαλύτερη ευρωπαϊκή ορολογική βάση δεδομένων IATE (Interactive Terminology for Europe),[4] της οποίας κάνουν χρήση τα όργανα και οι υπηρεσίες της Ε.Ε., ο όρος παρηγορητική εμφανίζεται ως ιατρικός όρος πρώτος ως απόδοση του αγγλικού όρου “palliative”. Εξάλλου στην ελληνική και ευρωπαϊκή βιβλιογραφία και νομοθεσία[5] γίνεται αναφορά σε φάρμακα για παρηγορική χρήση, παρηγορική αγωγή, παρηγορικές χειρουργικές επεμβάσεις.[6] Ειδικότερα, στον Κώδικα Ιατρικής Δεοντολογίας (Ν. 3418/2005) ρητά αναγνωρίζεται η υποχρέωση του ιατρού να
[14] Παραδείγματα τέτοιων λεξικών και εγκυκλοπαιδειών: Castellus, Bartholomaeus: Lexicon medicum graecolatinum […] ex Hippocrate, et Galeno desumptum. Messanae 1598, 307; Stupanus, Emmanuel: Lexicon medicum graeco-latinum compendiosiss. a Bartholomaeo Castello Messanense inchoatum. Basel 1628, 263; Ravesteinus, Adrianus: Lexicon medicum graeco-latinum a Bartholomaeo Castello Messanense inchoatum. Rotterdam 1651, 371 f.; Blancardus, Stephanus: Lexicon novum medicum graeco-latinum. Leiden 1690, 475; ebd., 5. Aufl. Halle-Magdeburg 1718, 246; Dieterichius, Joh. Cunradus: Iatreum hippocraticum: continens narthecium medicinae veteris et novae; ex nobilioribus medicis, tam veteribus, quam recentioribus, jucanda verborum serie, juxta ductum aphorismorum
Hippocratis ita compositum, ut et aliarum facultatum studiis queat inservire. Ulm 1661; Bégin, Louis-Jacques et al.: Dictionnaire des termes de médecine, chirurgie, art vétérinaire, pharmacie, histoire naturelle, botanique, physique, chimie. Paris 1823, 446 („parégorique“); Dictionnaire des sciences médicales. Bd. 39. Paris 1819, 285 („parégorique“, „paregoricus“), παραπομπές από Michael Stolberg, ό.π.
[15] Βλ. παραπομπές σε: Michael Stolberg, “Cura Palliativa”: Begriff und Diskussion der palliativen Krankheitsbehandlung in der vormodernen Medizin (ca. 1500-1850), σε: Medizinhistorisches Journal 42 (2007) σελ. 14 επ.
[16] Ενδεικτικά: Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας της Ακαδημίας Αθηνών, έκδοση 2014. Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας Γ. Μπαμπινιώτη, 1998.
[17] https://iate.europa.eu/search/standard/result/1548883227196/1
[18] Ενδεικτικά: Υπουργική απόφαση 80100/οικ/17630/943 (ΦΕΚ Β΄1560/8-5-2018): “…υπό παρηγορητική θεραπεία”
[19] Ενδεικτικά: Γενική Γραμματεία Υπουργείου Υγείας, ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗ ΤΗΣ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΗΣ ΔΑΠΑΝΗΣ, ΤΗΝ ΟΛΟΚΛΗΡΩΣΗ ΤΩΝ ΔΙΑΓΝΩΣΤΙΚΩΝ/ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΩΝ ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΩΝ ΚΑΙ ΤΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΜΗΤΡΩΩΝ ΑΣΘΕΝΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΟΜΑΔΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΝΕΟΠΛΑΣΙΩΝ – ΚΑΡΚΙΝΟΣ ΠΝΕΥΜΟΝA, Σεπτέμβριος 2018, σελ. 21, 23.
παρέχει «παρηγορική αγωγή».[1] Πρόσφατα ιδρύθηκε η «Μονάδα Υποστηρικτικής και Παρηγορικής Αγωγής στην Ογκολογία» στην ογκολογική κλινική του παθολογικού τομέα του τμήματος Ιατρικής της Σχολής Επιστημών Υγείας στα Ιωάννινα.[2]
Από τα παραπάνω αποδεικνύεται ότι ο όρος «παρηγορική» έχει θεμελιωμένες βάσεις στην ιατρική παράδοση και τη σύγχρονη ιατρική πραγματικότητα, εννοιολογική σύνδεση με τον μεταγενέστερο όρο «palliative» και εμφανίζει αδιάλειπτη συνέχεια ως ιατρικός όρος μέχρι σήμερα, χωρίς τα δεδομένα αυτά να έχουν αμφισβητηθεί επιστημονικά, σε σημείο που ο Michael Stolberg να προτείνει, η μοντέρνα Ιατρική να υιοθετήσει διεθνώς τον ελληνικό όρο “paregorisch”- παρηγορική, αντί του καθιερωμένου αγγλικού όρου «palliative»!
Με δεδομένο ότι η/ο ιατρός αποτελεί αναπόσπαστο μέλος της διεπιστημονικής ομάδας και διαγιγνώσκει πότε υπάρχει ιατρική ένδειξη για μετάβαση στο ή συνεργασία με το παρηγορικό σχήμα,[3] παρέχει παρηγορική αγωγή,[4] συνταγογραφεί φάρμακα για παρηγορική χρήση[5] και φέρει ακέραια την ευθύνη σε έναν τομέα που σχετίζεται με αποφάσεις πλησίον του τέλους της ζωής, γίνεται κατανοητό ότι η χρήση του ιατρικού όρου «παρηγορική» δεν αποτελεί απλά ένα γλωσσικό-ορολογικό ζήτημα. Σχετίζεται με τη διαφύλαξη της ακεραιότητας και επιστημονικής ανεξαρτησίας της/του ιατρού για χρήση παραδεδεγμένων ιατρικών όρων, όταν ο ιατρός είναι μέλος μιας διεπιστημονικής ομάδας. Η διαφύλαξη δε της επιστημονικής ανεξαρτησίας και ακεραιότητας αποτελεί όχι μόνον δικαίωμα αλλά και καθήκον κάθε ιατρού.
[20] Άρθρο 29 Ν. 3418/2005.
[21] ΦΕΚ Β΄1497/2-5-2018.
[22] Για τα κριτήρια βλ. Π. Βασιλόπουλος/Ε. Φιλόπουλος, Ελληνική Ογκολογία 1993, σελ. 172 επ.
[23] Αν. Καντιάνης, Ποινικές όψεις της μετάβασης από το θεραπευτικό στον παρηγορικό στόχο σε ασθενείς ανίατων χρόνιων θανατηφόρων νόσων, σε: Βιοηθικοί Προβληματισμοί (επιμ. Μ. Κανελλοπούλου-Μπότη/Φ. Παναγοπούλου-Κουτνατζή), σελ. 615 επ.
[24] Βλ. ενδεικτικά Υπουργική Απόφαση Αριθμ. ΔΥΓ3α/Γ.Π. 85037/10 «Όροι, προϋποθέσεις και διαδικασία χορήγησης προσωρινής άδειας πρώιμης πρόσβασης σε φάρμακα ανθρώπινης χρήσης (‘‘παρηγορητική χρήση’’)», ΦΕΚ Τεύχος Β΄ 558/2011.
